Wybiórczość pokarmowa – czym jest, jak się objawia?

Czym jest wybiórczość pokarmowa?

Wybiórczość pokarmowa jest odmową jedzenia różnych produktów, mimo ich znajomości i spożywanie posiłków wyłącznie z preferowanej grupy.

Wybiórczość pokarmowa może dotyczyć niechęci do pokarmów ze względu na ich fakturę, wygląd, smak, zapach, typ czy kształt, a nawet producenta.

Najczęściej wybiórczość pokarmowa dotyczy dzieci przedszkolnych i wczesnoszkolnych, a szczyt jej rozwoju występuje zazwyczaj u dzieci w wieku 3 lat.

W chwili, kiedy dziecko odmawia spożywania pokarmów, uznaje się je za niejadka, a problem za chwilowy, napędzany emocjami i dynamicznym rozwojem malucha. Często wtedy używa się zwrotów takich jak wymyślanie czy wydziwianie. W istocie – epizody związane z niejedzeniem mogą być podyktowane czynnikami rozwojowymi – dziecko co rusz poznaje nowe smaki, kształtuje swoje preferencje żywieniowe, sprawdza również zarówno swoje, jak i rodziców granice. Faktycznie można uznać, że troszkę kaprysi. Jest to jednak zupełnie naturalne, choć wymaga, w szczególności od opiekunów, sporo cierpliwości, kreatywności, a przede wszystkim empatii. Jeśli jednak takie zjawisko postępuje, jest to zachowanie, mogące wskazywać na wybiórczość pokarmową. Po czym dokładnie ją rozpoznać?

Objawy wybiórczości pokarmowej

Wybiórczość pokarmowa nie jest zwykłym „nie chcę/nie jestem głodny/nie lubię/nie smakuje mi”. To szereg charakterystycznych zachowań, na które rodzice powinni być szczególnie wyczuleni. Należą do nich:

• Ograniczona dieta i niechęć do wielu pokarmów, także tych, których spożywanie wcześniej nie stanowiło problemów.
• Monotonia w jedzeniu. Wskutek niechęci do wielu produktów menu dziecka staje się mocno ograniczone, co może prowadzić do niedoborów witamin i składników mineralnych.
• Niechęć do określonych tekstur jedzenia, zapachów, smaku, temperatury czy kolorów. Dziecko może nie chcieć jeść np. makaronu spaghetti, ale zje świderki lub też marchewkę w kostkach zamiast słupków albo ugotowaną zamiast surowej. Często dzieci miewają niechęć do wszelkich grudek w pokarmach i jedyną opcją zjedzenia zupy są np. zupy kremy.
• Opór i niechęć przed samodzielnym jedzeniem.
• Powolne jedzenie i długie przeżuwanie pokarmu.
• Przetrzymywanie jedzenia w ustach.
• Odruch wymiotny, częste dławienie się i wypluwanie jedzenia.
• Niechęć do jedzenia w określonym miejscu, np. przy stole.
• Grzebanie w jedzeniu i dokładne sprawdzanie go przez spróbowaniem.

To oczywiste, że dziecko może mieć swoje smaki, może nie lubić różnych konsystencji czy zapachu ugotowanej brukselki. Warto podkreślić, że różne zachowania żywieniowe są całkowicie naturalne istotne jest jednak aby odróżnić preferencje od problemów, dlatego bardzo ważne jest obserwowanie i towarzyszenie dziecku podczas posiłków, by nie przegapić niepokojących sygnałów.

Przyczyny wybiórczości pokarmowej

Wybiórczość pokarmowa, może mieć podłoże genetyczne¹, ale jest też wiele czynników środowiskowych, które mogą stanowić dla niej podłoże. Do jej powstawania przyczyniają się m.in. występowanie wybiórczości pokarmowej i specyficznych nawyków żywieniowych u rodziców oraz preferencje i zachowania żywieniowe całej rodziny. Dziecko w wielu kwestiach jest zależne wyłącznie od rodziców. Tak jest z rozszerzaniem diety – to rodzic decyduje, co podaje dziecku. Jeśli jego niechęć do niektórych produktów i grup pokarmów przekłada się na przygotowywanie posiłków dla dziecka („tego na pewno nie polubi, więc nie dam/to jest niedobre/ja bym tego nie zjadł”) to niestety może się też przyczynić do ograniczenia tolerancji na te produkty u dziecka, co może prowadzić do powstawania neofobii żywieniowej, a w konsekwencji także do wybiórczości. Zaburzenia karmienia takie jak neofobia czy wybiórczość pokarmowa może nasilać zmuszanie dziecka do jedzenia², czemu często towarzyszy stres i zdenerwowanie obu stron. Warto też pamiętać, że dziecko uczy się przez obserwacje, dlatego warto razem zasiadać do posiłków, dbać o urozmaiconą dietę i pokazywać dziecku prawidłowe zachowania przy stole i podczas jedzenia.

Na wybiórczość pokarmową może mieć również wpływ monotonna dieta, zapoczątkowana już na etapie wprowadzania stałych pokarmów. Ograniczone menu oraz niechęć rodzica do eksperymentów (np. podawania dziecku kawałków lub też kategoryczne odmawianie podawania „papek”) może prowadzić do późniejszych problemów dziecka zaakceptowaniem niektórych tekstur i form posiłków, a także do niechęci do poznawania nowych smaków.

Wybiórczość pokarmowa może mieć również związek z umiejętnościami motorycznymi dziecka, jeśli ma ono trudności z gryzieniem, odgryzaniem, żuciem lub połykaniem pokarmów czy też często się krztusi. Może to mieć związek z nieprawidłowościami w obrębie jamy ustnej, co należy skonsultować z logopedą.

Może również zaistnieć problem natury sensorycznej, jeśli dziecko mimo wszelkich niezbędnych umiejętności w jedzeniu oraz braku jakichkolwiek zaburzeń w obrębie jamy ustnej nie potrafi zaakceptować określonych kolorów, smaków czy konsystencji pokarmów. Wówczas należy pomyśleć nad konsultacją ze specjalistą w dziedzinie integracji sensorycznej³.

Na wybiórczość pokarmową ma wpływ również – mówiąc ogólnie – chaos. Brak codziennej rutyny w jedzeniu, nieprzygotowanie rodzica, jego zamknięcie na zmiany niektórych swoich nawyków, a także zbędne emocje – strach, stres, zdenerwowanie, ciągły pośpiech – prowadzące do nieodpowiedniej atmosfery mogą się przyczyniać do niechęci dziecka do jedzenia.

Warto również zwrócić uwagę na aspekty anatomiczno-fizjologiczne, które również mogą się przyczynić do zjawiska wybiórczości pokarmowej. Należą do niej m.in. nieodpowiednio wykształcone podniebienie, nieprawidłowa budowa wędzidełka jamy ustnej, problem z mięśniami języka, zbyt wysokie lub zbyt niskie napięcie mięśni w obrębie warg, podniebienia miękkiego i żuchwy, choroby pasożytnicze, anemia, alergia⁴.

Duży wpływ na preferencje żywieniowe i wszelkie zaburzenia jedzenia ma po prostu nieodpowiednia dieta, bogata w wysoko przetworzone produkty, niezdrowe słone i słodkie przekąski i napoje, które zaspokajają głód i apetyt, a jednocześnie uzależniają, zniechęcając do spożywania pełnowartościowych, zdrowych posiłków.

Jak sobie radzić z wybiórczością pokarmową?

Przede wszystkim – nie panikować. Jeszcze raz należy wspomnieć, że krótkie okresy jedzeniowego strajku nie są niczym nieprawidłowym, a wręcz przeciwnie – w toku rozwoju dziecka są czymś zupełnie naturalnym. Kiedy natomiast zauważy się, że dziecko przez dłuższy czas wykazuje zachowania ze spektrum wybiórczości pokarmowej, należy przede wszystkim poszukać ich przyczyn.

• W pierwszej kolejności należy zacząć od własnego nastawienia i zmian. Być może bowiem wystarczy zmienić nieco menu, zmodyfikować je, bardziej dostosować do potrzeb dziecka (być może nie jest jeszcze gotowe na duży kawałek mięsa, ciężko mu je przeżuwać?) z czegoś zrezygnować lub coś dodać, zaangażować dziecko w proces tworzenia posiłku by bardziej zachęcić je do jedzenia. Nie można tego jednak mylić ze zmuszaniem do jedzenia! Podstawą dziecięcego menu jest różnorodność zarówno składnikowa, jak i w teksturach, kolorach, formach podania. Należy zastanowić się, co sprawia dziecku największą trudność i postarać się to wyeliminować. Można korzystać zarówno z domowej kuchni jak i gotowych obiadków dla dzieci, które są odpowiednio zbilansowane i wygodne.
• W drugiej kolejności warto zwrócić się do specjalisty – na początek do pediatry. Ten może zlecić szereg badań, w tym badania krwi i moczu, by wykluczyć ewentualne stany chorobowe, być może również kału na obecność pasożytów. W razie wykluczenia chorób, pediatra nakieruje do innych specjalistów. Pomocny może być logopeda, neurologopeda, dietetyk lub psychodietetyk dziecięcy, a także w niektórych przypadkach psycholog dziecięcy.
• Najważniejsza jest empatia rodzica – wsłuchanie się w potrzeby dziecka i odpowiadanie na nie oraz reakcja na jego emocje. Być może to kwestia codziennej rutyny, brak schematów związanych z posiłkami, który jest dzieciom bardzo potrzebny. Rutyna i schematy związane z posiłkami, podobnie jak stałe i odpowiednie miejsce do jedzenia, dają poczucie bezpieczeństwa i przewidywalność. Poczucie bezpieczeństwa wspiera również wspólne, rodzinne spożywanie posiłków i obserwacja dorosłych przy jedzeniu.

Wybiórczość pokarmowa stanowi wyzwanie dla każdego rodzica. Budzi niepokój o zdrowie, każdy posiłek powoduje stres, a zachowanie dziecka czasem potrafi wywołać silne emocje. Warto jednak mieć świadomość, że dziecko nie robi tego specjalnie i nie chce robić na złość. Z założenia jedzenie jest bowiem przyjemnym procesem i powinno sprawiać właśnie przyjemność. Jeśli jest inaczej warto przyjrzeć się problemowi i w razie konieczności pomóc go rozwiązać ze wsparciem specjalistów.

¹ A. Kozioł-Kozakowska, B. Piórecka, Neofobia żywieniowa, jej uwarunkowania i konsekwencje zdowotne, [online:] https://www.researchgate.net/profile/Beata-Piorecka/publication/269518641_Neofobia_zywieniowa_jej_uwarunkowania_i_konsekwencje_zdrowotne/links/548de0f50cf2d1800d841f90/Neofobia-zywieniowa-jej-uwarunkowania-i-konsekwencje-zdrowotne.pdf, dostęp. 13.12.2023

² A. Siekierżycka, Ocena stopnia nasilenia problemów z karmieniem wśród dzieci jedzących wybiórczo, [online:] https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/handle/item/321404

_³ M. Chlebowska, Wybiórczość pokarmowa u dzieci, [online:] https://pppkozienice.pl/wp-content/uploads/2013/09/Wybi%C3%B3rczo%C5%9B%C4%87-pokarmowa-u-dzieci.pdf, dostęp. 13.12.2023

⁴ M. Chlebowska, tamże.